Buzdolabı Yokken Yiyecekler Nasıl Saklanıyordu?

Buzdolabını kim, ne zaman icat etti?

Yiyecekler Nasıl Saklanırdı/Muhafaza Edilirdi?

Günümüzde buzdolabı, hayatımızın ayrılmaz bir parçası haline geldi. Evlerimizin olmazsa olmazı ev eşyalarından biri olan buzdolapları pek çok işyeri, ofisler, okullar, marketler vb. gibi pek çok yerde de kullanılmaktadır.

Bizler yaşadığımız çağ itibariyle buzdolaplarıyla doğar doğmaz tanıştık. Yani hayatımızda buzdolabının olmadığı bir dönem hemen hemen olmadı. Kendimizde yoksa bile birilerinde mutlaka gördük. Yiyeceklerin saklanması, soğutulması hususunda pek zorluk çekmedik.

Fakat tarihin her döneminde yaşayan insanlar bu noktada bizim kadar şanslı olmadılar. Peki, şimdiki modern buzdolapları icat edilmeden önce insanlar yiyeceklerini nasıl saklıyorlardı ya da soğuk olmasını istedikleri şeyleri nasıl soğutuyorlardı? Bu yazıda bu soruların cevaplarına göz atacağız. Fakat öncesinde buzdolabının icat edilişine ve tarihçesine değinmek faydalı olacaktır.

Buzdolabını Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Buzdolabı ya da soğutma/saklama fikrinin ilk ortaya çıkmasının çok eskilere dayandığı görülür. Yiyecekleri soğutma ya da bozulmasını engelleme(veya geciktirme) arayışı hep var oldu. Bu yönüyle buzdolabının tarihçesine baktığımız zaman tek bir mucitten söz etmek zor olacaktır. Çünkü zaman içerisinde gelişen bir cihaz olmuştur. Fakat ilk olarak somut adımların 1700’lü yıllara dayandığını söyleyebiliriz.

1748 ve 1758 yıllarında farklı bilim adamları yaptıkları çalışmalarla buharlaşma mekanizmalarını araştırdılar. Yaptıkları bu deneyler sonucunda termometredeki derecenin sıfır (0) altına gelebildiğini gördüler. Bu ilk çalışmalar doğrudan buzdolabı için bir gelişme olmasa da kendinden sonra gelecek olan bilim adamları için örnek teşkil etti.

1805 yıllarında Amerikalı bir bilim adamı olan Oliver Evans, bu ilk çalışmaların sonuçlarından yola çıkarak, sıvı yerine buharla çalışan ilk buzdolabı prototipi tasarladı. Fakat kendisi başka projelerle de ilgilendiği için buzdolabı üzerinde durmadı. Bu prototipi Perkins adında bir başka bilim adamına devretti.

Perkins, bu çalışmaları biraz daha geliştirdi ve kullandığı sistem (sıkıştırmalı sistem) ile soğutma sisteminin temel bileşenleri bir arada toplamış oldu. 1834 yılında bu çalışmasının patentini aldı. Kendisi Amerikan olmasına rağmen, İngiltere de yaşadığı için patenti İngiltere’de aldığı bilinmektedir.

1850li yıllara gelindiğinde iyice geliştirilen soğutma sistemi çeşitli ticari soğutma alanlarında kullanıldı. Fakat evlerde buzdolabı şeklinde kullanılmadı. Evlerde kullanılabilen ilk buzdolaplarının 1913 yıllarında ortaya çıktığı görülmektedir.

“Dolmere” adındaki bu ürün ilk olarak Chicago’da satıldı. Fakat ilk olması sebebiyle günümüzdeki gibi estetik ve kullanışlı değildi. Çünkü dolabın soğutma ünitesi, dolabın üst kısmında yer alıyordu. Bu yönüyle de bir ev aletinden ziyade bir sanayi makinesi gibi görünüyordu. Fakat dönemine göre oldukça iyi bir icattı.

Bu tarihten sonraki süreçte, elde edilen bu tecrübelerden yararlanılarak farklı buzdolapları üretilmeye başlandı. Zaman içerisinde farklı yerlerde, farklı teknolojilerle gelişerek ve zenginleşerek günümüzdeki modern buzdolaplarının şeklini aldı.

Buzdolapları İcat Edilmeden Önce Yiyecekler Nasıl Soğutuluyordu?

Ülkemizde özellikle yaz dönemlerinde sıcak havalarda en çok ihtiyaç duyduğumuz şeylerin başında soğuk su geliyor. Günümüzde soğuk su ya da soğuk meşrubat bulmak oldukça kolaydır. Fakat eskiden, yani buzdolapları ve dondurucular icat edilmeden önce de insanlar soğuk suya ya da meşrubata ihtiyaç duymuşlardır. Bu ihtiyaçlarını gidermek için de çeşitli yöntemler kullanmışlardır.

1- Buz Oluşturma:

Buz oluşturma yönteminin eski Mısırlara dayandığı görülmektedir. Devrin Mısırlı soyluları, çöl sıcağında soğuk bir şeyler istedikleri zaman bunu buz ile sağlıyorlardı. Çölün ortasında buz oluşturmak için ise özel bir yöntem kullanılıyordu.

Bilindiği gibi çöl iklimlerinde sıcaklık değişimi fazladır. Yani gündüzler aşırı sıcak iken geceler de çok aşırı soğuk olur. Bu durum bilindiği için, o dönemdeki görevli olan köleler, her gece, içlerinde su dolu olan toprak kapları çölün soğuk olan gecelerinde donduruyorlardı. Sular tamamen donmuyordu. Sadece üst tabakaları donuyordu. Bu buzlar toplanarak ertesi gün soyluların soğuk su ya da meşrubat ihtiyacını karşılıyordu.

2- Kar Toplama ve Depolama:

Bu yöntem adından da anlaşılacağı üzere, kar olan bölgelerden karın toplanması esasına dayanıyor. Örneğin kışın ya da yazın yüksek yerlerde biriken karlar toplanıp bir depoda ya da yere kazılan çukurlarda biriktiriliyordu. Bu sayede soğutma ihtiyacı bu toplanan kardan karşılanmış oluyordu.

3- Buz Saklama Yöntemi:

Bu yöntemin Portekizliler tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Buz saklama yönteminde, kış aylarında dağ oyuklarında, kovuklarda donan sular yerlerinden alınarak yosun ile sarılıyordu. Bu sayede buzun erimesi engelleniyordu. Yaz geldiği zaman ise, soğuğa ihtiyaç olduğu zaman bu saklanan buzlardan yararlanılıyordu.

4- Testide Su Soğutma:

Bu yöntem bizde eski zamanlarda kullanılan su soğutma yöntemlerinden bir tanesidir.

Testi, bilindiği gibi özel bir topraktan elde edilir. Toplanan toprak bir güzel dövülüp daha sonra elenir. Elenen bu toprak su ile karıştırılarak özel bir harç elde edilir. Bu harca daha sonra özel şekiller verilerek testi halini alır. Daha sonra da ateşte pişirilerek kurutulur. Böylece testi(desti) yapımı tamamlanmış olur.

Özel olarak yapıldığı için bu toprak testiler yaz aylarında suların soğuk olmasını sağlar. Böylece soğuk su ihtiyacı karşılanmış olur.

Buzdolapları İcat Edilmeden Önce Yiyecekler Nasıl Muhafaza Ediliyordu?

Eski dönemlerde yani buzdolabı icat edilmeden önce insanlar yiyeceklerini uzun süre muhafaza etmenin yollarını aradılar. Bunun için birbirine benzer ya da farklı yöntemler kullanarak yiyeceklerini daha uzun süre sakladılar. Hatta eskilerden kalan bazı yöntemler günümüzde de hâlâ kullanılmaktadır.

Buzdolabı yokken kullanılan yiyecek saklama yöntemlerine birlikte bakalım:

1- Kurutma Yöntemi:

Kullanılan en eski yiyecek saklama yöntemlerinin başında kurutma yöntemi gelir. Oldukça basittir ama bir o kadar da sağlıklı ve faydalıdır.

Kurutma yönteminde amaç, yiyeceklerdeki nem oranının azaltılarak içerisindeki mikroorganizmaların çoğalmasını engellemektir. Yüksek sıcaklığa maruz kalan gıdaların içerisindeki su miktarı ortalama %25-30 civarına iner. Böylece içinde mikroorganizmalar barınamaz. Bu da kısa sürede bozulmasını engeller.

Farklı kurutma şekilleri olsa da bunun en doğal ve kolay yolu güneş altında kurutmaktır. Eski zamanlarda kullanılan bu yöntem günümüzde de oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Kış hazırlıkları için: Patlıcan, biber, elma, kayısı, fasulye, üzüm, incir, gibi pek çok sebze ve meyve kurutulabilir. Bunların yanı sıra balık ve et de kurutulmak suretiyle saklanabilir.

Ayrıca özel malzemelerle hazırlanan tarhana da yine kurutularak uzun bir süre saklanır ve kullanılır.

2- Tuzlama Yöntemi:

Tuzlama yöntemi de oldukça eski yöntemlerden bir tanesidir. Tuzlamanın da mantığı kurutma mantığıyla aynıdır. Kurutma yönteminde gıda içerisindeki sıvı doğrudan sıcaklıkla azaltılırken, tuzlama yönteminde ise, gıda içerisindeki sıvının tuzlar tarafından emilmesi sağlanır. Ayrıca tuz olan ortamlarda zararlı mikroplar da barınamaz. Bu yönüyle de oldukça sağlıklıdır.

Tuzlama yöntemi ile: peynir, zeytin, turşu, balık, et vb. gıdalar uzun süre bozulmadan muhafaza edilmiştir. Günümüzde de bu yöntem kullanılmaktadır.

3- Tütsüleme Yöntemi:

Tarihi çok eskilere dayanan bir diğer yöntem ise tütsüleme yöntemidir. Bu yöntemle gıdalar doğrudan ateşte pişirilmez ama ateşin sıcaklığıyla pişirilir. Böylece hem uzun bir süre bozulmadan muhafaza edilirken hem de farklı bir lezzet kazanır.

Bu yöntem günümüzde de daha modern teknolojilerle yapılabilmektedir. Tütsüleme yöntemi ile et, balık, peynir gibi, çeşitli gıdalar uzun süre saklanabilir.

4- Konserve Yöntemi:

Konserve yöntemi, günümüzde de sıklıkla kullanılan yöntemlerden bir tanesidir. Konserve yapılırken öncelikle saklanması istenilen sebze ya da meyve bir güzel haşlanır. Haşlanma esnasındaki ısı nedeniyle bu ürünlerdeki mikroorganizmalar büyük oranda yok olurlar. Daha sonra konserve kutularına hava almayacak şekilde ve uygun yöntemlerle konulduğu zaman bu yiyecekler uzun süre saklanabilir.

Konservelerin erken bozulma nedenleri arasında uygun olmayan kapatma şekilleri ya da konserve kabının deforme olması durumları sayılabilir.

5- Pişirme Yöntemi:

Eski dönemlerde kullanılan ve günümüzde de kullanılmaya devam eden yöntemlerden bir tanesi de pişirme yöntemidir.

Pişirme yönteminde de yine gıda maddesine ısı uygulayarak içindeki zararlı mikroorganizmaların üremesinin engellenmesi temel ilkesi vardır. Günümüzde özellikle Anadolu’da gördüğümüz “yufka ekmek” yapımı buna en güzel örnektir. Yapılan hamur, ekmek şeklinde açıldıktan sonra pişirilir ve uzun bir süre bozulmadan kullanılabilir.

Pişirme yöntemine bir diğer örnek olarak ise et kavurmayı gösterebiliriz. Eskiden de kullanılan bu yöntem, özellikle kurban bayramından sonra kullanılan bir yöntemdir. Etler bir güzel pişirilir(kavrulur) ve böylece uzun süre muhafaza edilirdi.

6- Kar İle Koruma

Bu yöntem yukarıda verdiğimiz “Kar Toplama” maddesiyle benzer bir özellik taşır. Kışın toplanan karlar toplanarak içerisine saklanmak istenen besinler yerleştirilirdi. Bu sayede uzun bir süre (karlar iyice eriyene kadar) karın soğukluğundan istifade edilirdi.

7- Şeker İle Muhafaza

Tuzlama yönteminde tuz kullanıldığı gibi burada da şekerden faydalanılır. Özellikle reçel, marmelat gibi besinlerde şekerden istifade edilir. Bu sayede de yiyecekler uzun süre bozulmadan saklanabilir.

8- Yiyecekleri Toprak Altına Gömme

Toprağın altı üstünden daha serin olduğu için bu yöntem de kullanılmıştır. Özellikle patates, havuç vb. besinler uzun süre saklanmak istenildiğinde, bir beze ya da kumaşa sarılarak belli bir derinlikteki toprağa gömülürdü. Buranın serin havası o besinlerin bozulmasını engellerdi.

Eskiden kullanılan yöntemler genel olarak yukarıda saydıklarımızlardır. Bunun haricinde yörelere göre değişen farklı gıda saklama yöntemleri de olabilir.

Bir de günümüzün gelişen teknolojisiyle birlikte kullanılan bazı modern gıda saklama yöntemleri vardır. Onlara da kısaca değinmek faydalı olacaktır.

Günümüzde Kullanılan Modern Gıda Saklama Yöntemleri

1- Dondurarak Saklama:

Günümüzde modern teknolojilerle birlikte buzdolapları çok geliştiği için dondurarak saklama işlemi en çok tercih edilen işlemlerden birisidir. Hatta sırf yiyecek saklamak üzere “derin dondurucular” piyasada fazlaca bulunmaktadır. Gıdaların uzun bir süre saklanmasında oldukça etkili ve sağlıklı bir yöntem olduğunu vurgulamak gerekir.

2- Pastörize:

Özellikle süt ürünlerinde kullanılan bir yöntemdir. Kısaca, sütün yüksek sıcaklıklara kadar ısıtılıp sonra tekrar normal sıcaklığına getirilmesi işlemidir. Burada da yine yüksek sıcaklığa maruz kalan mikroorganizmalar çoğalamazlar ve ürün uzun süre bozulmadan saklanabilir.

3-Koruyucu Katkı Maddesi Kullanmak:

Koruyucu katkı maddeleri her ne kadar tavsiye edilen, sağlıklı olduğu düşünülen bir yöntem olmasa da, özellikle günümüzdeki pek çok hazır gıdanın uzun süre bozulmadan kalmasını sağlamak üzere kullanılan bir yöntemdir. Mecbur kalınmadıkça kullanılması önerilmez. Bunun yerine yukarıdaki doğal saklama yöntemleri tavsiye edilir.

4- Vakumlama Yöntemi:

Vakumlama; ortamdaki bir havanın çekilmesi anlamına gelir. Gıda maddelerinin korunmasında kullanılan bir diğer yöntemdir ve oldukça da faydalı bir yoldur. Çünkü bir ortamda hava bulunmazsa orada mikroplar kolayca üreyemez bu da o gıdanın ömrünü uzatır.

Günümüzde özellikle buzdolaplarına konulan gıdaların vakumlanarak konulması tavsiye edilmektedir.

Genel olarak saklama yöntemleri bu kadardır fakat bunlarla sınırlı değildir. Farklı yöntemler de kullanılabilir.